De impact van armoede is groot: Geen geld voor het avondeten, kleding uit de kringloop of weggeefwinkel en nooit op vakantie kunnen gaan. Voor veel mensen in Nederland is dit de bittere realiteit. Zij hebben niet genoeg geld om in hun levensonderhoud te voorzien; een probleem dat ongelooflijk veel impact heeft op hun leven.
Iedere ochtend was socioloog Milio van der Kamp zich bewust van het feit dat hij arm was: als hij zijn voeten op de koude betonnen vloer zette, als hij de stekker van de waterkoker in het stekkerblok stopte dat van de buren kwam, als hij zich waste met koud water. In zijn boek Misschien moet je iets lager mikken beschrijft hij zijn jeugd in een arm gezin en hoe hij daaraan wist te ontsnappen.
Ik had niet alleen geen computer, maar ook geen plek om te leren. Ik trok me steeds vaker terug en begon te spijbelen
In 2023 maken naar een schatting van het Centraal Planbureau (CPB) bijna een miljoen mensen deel uit van een huishouden met een inkomen onder de lage-inkomensgrens. Dat treft ook kinderen. Volgens het CPB heb je onder deze grens niet genoeg geld om essentiële zaken als wonen, verwarming, kleding en voeding te betalen. Rosine van Dam, onderzoeker armoede-interventies aan de Hogeschool van Amsterdam, zegt: ,,Ik zou iemand arm noemen die geen geld heeft om in de basisbehoeften te voorzien, maar ook geen geld heeft om aan de samenleving mee te doen, zodat je overal ‘nee’ op moet zeggen. Bijvoorbeeld als je niet kunt sporten of het openbaar vervoer niet kunt betalen.”
Armoedespiraal
Terwijl Milio’s vader illegaal handelt, probeert zijn moeder voor brood op de plank te zorgen. Milio begint vol goede moed aan zijn middelbare school, maar raakt al snel gedesillusioneerd. ‘Ik had niet alleen geen computer, maar ook geen plek om te leren. Ik begon me steeds meer terug te trekken en steeds vaker te spijbelen.’
Armoede gaat vaak over van generatie op generatie, zegt Rosine. En het is heel lastig om uit deze zogeheten armoedespiraal te komen. ,,Wanneer ouders stress hebben om rond te komen en daar veel mee bezig zijn, is er vaak minder aandacht en stimulans voor de kinderen zelf en voor hun schoolwerk. Kinderen beginnen dan al met een achterstand aan school. Ook vallen kinderen eerder uit op school, omdat ze thuis veel stress ervaren. En dan blijft die intergenerationele armoede bestaan.” Naast armoede spelen er vaak andere problemen, zoals huiselijk geweld, verwaarlozing of alcoholisme. Hierdoor wordt de kans nog groter dat de volgende generatie niet aan armoede kan ontsnappen, zo staat onder meer in een onderzoek van het landelijk kennisinstituut Movisie.
Schaamte en schuld
Milio is nog maar net achttien als zijn vader hem opzadelt met een flinke financiële schuld. Bovendien heeft hij geen idee dat hij zijn zorgverzekering vanaf dat moment zelf moet betalen. Hij gaat op de vlucht voor deurwaarders en voelt zich opgejaagd en depressief. Hij schrijft: ‘Armoede gaat letterlijk in je lichaam zitten. Je voelt je minderwaardig omdat mensen anders naar je kijken en je anders behandelen. Daarbij benadrukt de samenleving dat al deze problemen en gevoelens je eigen schuld zijn.’
Gevoelens van minderwaardigheid en schaamte zijn belangrijke gevolgen van armoede. Wanneer je je minder voelt dan de rest, leidt dat tot een negatief zelfbeeld en weinig eigenwaarde. Schaamte kan zorgen voor eenzaamheid en een drastische vermindering van sociaal contact, blijkt uit een onderzoek van de Universiteit van Tilburg. ,,Mensen praten niet zo snel over hun geldproblemen. Het is heel lastig om te vertellen dat je geen geld hebt voor een avondmaaltijd en daarom brood eet”, zegt Rosine.
Zij komt vaak het stigma tegen dat mensen door hun eigen schuld in de schulden zijn geraakt, omdat ze te veel uit hebben gegeven. ,,Meestal klopt dat niet en ligt het aan heel andere zaken, waarop mensen zelf geen invloed hebben. Ze raken bijvoorbeeld hun baan kwijt of gaan scheiden. Ook zijn er groepen mensen voor wie het veelal moeilijker is om met geld om te gaan, bijvoorbeeld mensen met een licht verstandelijke beperking of een ggz-problematiek. Er liggen vaak andere problemen aan ten grondslag.”
Ingewikkelde aanvragen
Rosine van Dam noemt met nadruk de rol van het systeem. ,,We zien dat het hele systeem maakt dat schulden en armoede heel erg in stand worden gehouden. Het is ontzettend lastig om gebruik te maken van de regelingen die er zijn. Alles gaat online, de aanvragen zijn ingewikkeld. In de gemeente Amsterdam zijn er zo’n 26 regelingen waar je gebruik van kunt maken. Mensen durven dat niet aan te vragen, omdat ze bang zijn dat ze het moeten terugbetalen, en zakken dan onder het bestaansminimum. En dat terwijl het juist heel eenvoudig is om schulden te maken als je bijvoorbeeld online winkelt.”
Ik kon maar moeilijk ademen. Alsof ik op de grond lag en iemand een zware steen op mijn borstkast had gelegd
Door zijn schulden komt Milio onder zware stress te staan. ‘De stress uitte zich in een spanning die mijn hele lichaam liet tintelen en maakte het bij vlagen moeilijk om te ademen, alsof ik op de grond lag en iemand een zware steen op mijn borstkas had gelegd.’ Stress is een belangrijke factor voor wie in armoede leeft, staat in een onderzoek van wetenschapper Arnoud Plantinga. Doordat mensen al veel aan hun hoofd hebben, kunnen ze minder goed nadenken en beslissingen nemen. Ze focussen zich meer op de korte termijn, in plaats van op de langere. Hierdoor is het lastiger om een plan voor de lange termijn uit te stippelen, zoals een diploma halen of schulden afbetalen.
Structurele hulp
Een baan vinden en die behouden is een goede manier om uit armoede te ontsnappen. Maar het is niet dé oplossing, zegt Rosine. ,,Je kunt dan terechtkomen in de armoedeval: je toeslagen vervallen omdat je meer gaat verdienen en uiteindelijk houd je daardoor minder geld over.” Daarom moeten er volgens haar ook zaken veranderen in het systeem: ,,Bijvoorbeeld dat de grens voor gemeentelijke voorzieningen wordt opgetrokken. Maar ook dat de overheid meer basisvoorzieningen betaalt voor armen, zoals de zorgverzekering. Hoge vaste lasten zorgen ervoor dat mensen lang in armoede blijven.”
Zorg dat armoede bespreekbaar is
Wat kunnen wij doen om te helpen? Rosine: ,,Zorg dat armoede bespreekbaar is binnen een kerk of gemeente. Bied ook praktische hulp, bijvoorbeeld bij het aanvragen van gemeentelijke voorzieningen of toeslagen. Ondersteun gezinnen als gezinsmaatje of voorleesmaatje. Het is vooral belangrijk dat er structurele hulp komt voor armoede en schulden. Dat er continu aandacht is.”
Wanneer val je in Nederland onder de armoedegrens?
Bij een inkomen onder de lage-inkomensgrens spreekt het CBS van een huishouden met een laag inkomen of van een huishouden met risico op armoede. Sinds 2020 ligt de grens voor een alleenstaande op 1.100 euro per maand, voor een stel is dat 1.550 euro. Met twee minderjarige kinderen is de grens voor een paar 2.110 euro en voor een éénoudergezin 1.680 euro. Bron: armoedefonds.nl
Zonder nieuw beleid van het demissionaire kabinet neemt het aantal Nederlanders in armoede volgend jaar toe met bijna een procentpunt, richting de 1 miljoen mensen. Dat meldde het Centraal Planbureau (CPB) halverwege 2023 in een raming voor de komende anderhalf jaar. Het gaat om ongeveer een op de zeventien mensen. nos.nl/artikel/2486898-cpb-zonder-nieuwe-ingrepen-neemt-armoede-toe
Tekst: Hannah Zandbergen
Beeld: Inzmam Khan, pexels
Meer lezen:
Misschien moet je iets lager mikken. Een verhaal over armoede en kansenongelijkheid, Milio van der Kamp, Atlas Contact
Lees ook het interview met Esther van Lunteren over haar debutroman over de armoede in de textielindustrie vroeger in ons land.
Wil je meer interessante interviews en boekrecensies lezen? Neem een abonnement op Elisabeth Magazine en ontvang voortaan elke veertien dagen het magazine bij jou thuis!